Azərbaycan Fotoqrafiya tarixinin Gümüş Dövrü

İnsanlar erkən dövrlərdən etibarən ətraf mühiti, flora və faunanı, həmçinin özlərini vizual olaraq təsvir etməyə çalışmışlar. O zamanlar daha uzunömürlü və möhkəm materiallardan istifadə edilirdi. Azərbaycan ərazisində ilk belə qayaüstü rəsmlər Qobustan, Azıx mağarası və Gəmiqaya rəsmləri kimi nümunələr bu günə qədər gəlib çıxmışdır. Daha sonra bu təsvirlər şifahi ədəbiyyatda, nağıl və dastanlarda öz əksini tapmışdır. Sehrli güzgülər, sehrli su kimi elementlər vasitəsilə kiminsə əksini görmək və ya hadisələri seyr etmək mövzuları ədəbiyyatda yer almışdır. Yazılı ədəbiyyat nümunələrində Nizami Gəncəvi və Məhəmməd Füzuli kimi şairlərin əsərlərində də bu motivlərə rast gəlinir. Rəssamlıq inkişaf etsə də, insanlar həmişə daha tez və asan şəkildə görüntülər əldə etmək arzusunda olmuşlar.

Fransada fotoqrafiyanın yaranması ilə bu sənət bütün dünyaya yayılmışdır. Azərbaycanda fotoqrafiya sənətinin inkişafı 1861-ci ildə Bakı buxtasına aid ilk fotoların çəkilməsi ilə başlamışdır. Bu fotoların müəllifi Rusiya ordusunun topoqrafı leytenant Aleksandr Uliski olmuşdur. Xəzər dənizində hərbi ekspedisiya zamanı topoqraf kimi çalışan Uliski, çəkdiyi fotolarla Azərbaycan fotoqrafiya tarixinin ilk nümunələrini yaratmışdır.

1870-ci ildə Rusiya çarı Bakı neftinə xarici kapitalın cəlb edilməsinə icazə verdi. Bu qərar tarixdə ilk dəfə olaraq "Bakı neft bumunu" başlatdı. Neft sənayesinin sürətli inkişafı dünyanın diqqətini Bakıya yönəltdi. Dünyanın hər yerindən zənginlər və kasıblar Bakıya axın etməyə başladı. Bakı həm də yeni texnologiyaların və mütəxəssislərin mərkəzinə çevrildi.

Bu dövrdə Avropa və Rusiyadan fotoqraflar da Bakıya gəlməyə başladılar. Böyük kapital sahibləri öz şirkətləri haqqında fotolar çəkdirərək xaricdə keçirilən sənaye sərgilərində nümayiş etdirirdilər. Bu təcrübə sonradan bir ənənəyə çevrildi. Bakıda açılan fotostudiyalarda həm zənginlərin portretləri, həm də neft sənayesinin inkişafını əks etdirən sənaye fotoqrafiyası inkişaf etdi. Fotoqraflar arasında böyük bir rəqabət yarandı. O dövrün fotostudiyalarının elanlarında və vizit kartlarında fotoqrafların uğurları nümayiş etdirilirdi. "Rembrandt", "Vizit Portret", "M.E.Şitova", "Kabinet Portret", "Svet i Ten", "Ruskoye Fransuzkiye Fotoqrafiya", "B.Sionqlinskoqo" kimi fotostudiyalar fəaliyyət göstərirdi.

İlk əvvəllər bu studiyalara "əksxana" adı verilsə də, sonralar "fotopavilyon" və "studiya" kimi tanındılar. Müəyyən dövrlərdə Bakıda A.Mişon, Yulian Zelinski, "Fotografiya Jorja Baku", Fedor Kokovixin kimi fotoqrafların studiyaları fəaliyyət göstərdi. Azərbaycanın digər böyük şəhərlərində, məsələn, Lənkəranda, Gəncədə və Şəkidə də fotostudiyalar mövcud idi. Gəncədə (o dövrdə Yelizavetpol) M.A.Abbasov 1880-1910-cu illərdə fotoqraf kimi fəaliyyət göstərmişdir.

Fotoqraflar o dövrdə xüsusi açıqcalar (kartlar) çap edərək satışı ilə məşğul olurdular. Onlar studiya, sənaye, etnoqrafiya, peyzaj və küçə fotoqrafiyası kimi müxtəlif janrlara müraciət edirdilər. Fotoqrafiya incəsənətin bir növü kimi inkişaf edir, eyni zamanda tarixin bir parçasına çevrilirdi. Fotoqraflar dəbdəbəli studiyalarda texniki inkişafı əks etdirən fotolar çəksələr də, adi insanların həyatından bəhs edən fotolar da bu günə qədər gəlib çıxmışdır.

Azərbaycan o dövrdə çoxlu sayda səyyah fotoqrafın ziyarət etdiyi bir məkan idi. Bakı limanı Orta Asiyaya gedən dəniz yolu üçün qısa bir keçid rolunu oynayırdı. Bakı neft quyularının əsrarəngiz mənzərəsi dünyanın heç bir yerində rast gəlinməyən bir görüntü yaradırdı. Neft fontanları, yanğınlar, yeni yaradılan neft sənayesi və Avropa stilində tikilən evlər ətraf mühitlə böyük bir kontrast təşkil edirdi. Bakıda foto avadanlıq və foto materiallar ticarəti ilə məşğul olan şirkətlər dünyanın hər yerindən sifarişlər qəbul edirdi.

Bu dövr Azərbaycan fotoqrafiya tarixinin "gümüş dövrü" kimi qiymətləndirilir və bu sənətin ölkədəki inkişafı üçün mühüm bir mərhələ hesab olunur.

Fotoqrafiyanı incəsənətin bir növü kimi tanıtmaq istəyi ilə 1890-cı ildə fotodərnək yaradılması yolunda ilk addımlar atıldı. Rəsmi qeydiyyatdan keçmək üçün Peterburqda Daxili İşlər Nazirliyinə müraciət edən dərnək üzvləri yalnız dörd il sonra, 1894-cü ildə bunun sevincini yaşaya bildilər.

Bakı Fotoqrafiya Dərnəyinin nizamnaməsində yer alan bəndlər bu gün də öz aktuallığını qoruyur. Dərnəyin ilk iclası 24 oktyabr 1894-cü ildə keçirildi. Dərnəyin ilk sədri Realnıy məktəbin direktoru E.S.Kamenskiy seçildi, A.Mişon isə katib kimi fəaliyyətə başladı. Fotodərnəyin aparıcı qüvvəsi olan A.Mişon Z.Tağıyevin teatrında fotoqrafiya haqqında mühazirələr oxuyur, dərnək üzvlərinin fotoqrafiya biliklərini artırmaq üçün təlimlər təşkil edirdi. Bakı Fotoqrafiya Dərnəyinin fəaliyyəti o dövrdə çap olunan “Fotolyubitel” jurnalında əksini tapmışdır.

Fotodərnəyin Gürcüstan fotoqrafları ilə birlikdə sərgilər təşkil etmək təşəbbüsü də var idi. 15 dekabr 1896-cı ildə sirkin binasında ilk dəfə kollektiv olaraq maqnezium qarışığı ilə çəkiliş aparıldı. Bəzi mənbələrdə fotodərnəyin o zamanlar dəbdə olan foto-vinetkası olduğu qeyd olunur. Təəssüf ki, bu foto nümunələri dövrümüzə qədər gəlib çıxmamışdır.

Dərnək haqqında 1902-ci ilədək olan dövrü əhatə edən məlumatlar mövcuddur, lakin daha sonrakı illər haqqında məlumatlar azdır. A.Mişon 1899-1907-ci illərdə “Qafqaz və Orta Asiya fotoqrafiyada və xülasələrdə” adlı fotojurnalı çap etmişdir. 1905-ci ildə bütün Rusiyanı bürüyən iğtişaşlar zamanı A.Mişonun studiyası iki dəfə qarət edildi və bu onun Bakıdan köçməsinə səbəb oldu. Bəzi mənbələrdə onun Bakıdakı fəaliyyətinin hökumət tərəfindən izlənməsinə səbəb olaraq inqilabi hərəkata qoşulması göstərilir.

1914-1918-ci illərdə Bakının ilk aero fotoları çəkildi. Bu fotolar Bakı hərbi dəniz aviasiya məktəbinin zabiti Korvin Kerberin adı ilə bağlıdır. Bakının ilk dəfə təyyarədən görüntüləri bu gün də insanları heyran edir.

Fotoavadanlıq satan mağazalar arasında “Sport”, Zaxarenko qardaşları, “Kafqazskiy Tovarişstvo K”, “Ermansı K. və K_o”, “Qrinberqı İ.M.” kimi şirkətlər fəaliyyət göstərirdi.

Uzun müddət fotoqraflar arasında azərbaycanlı adlarına rast gəlinmirdi. Yalnız 1920-ci illərdən sonra fotoqrafiya sənətində Ələsgər Ələkbərov, Əzizbala Hacıyev, Mircavad Axundov kimi adlar ön plana çıxdı. Görünür, İslam ölkəsi olması səbəbilə bu sənətlə məşğul olmaqda müəyyən maneələr mövcud olmuşdur.

1918-1920-ci illər Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə rəsmi olaraq cümhuriyyətin fotoqrafı kimi fəaliyyət göstərən Lev Daşkeviçin çəkdiyi fotolar 1919-cu ildə Paris sülh konfransında 1918-ci il mart qırğınları ilə əlaqədar sərgilənmişdir.

Sovetlər İttifaqı yarandığı gündən fotoqrafiya sənəti kommunizm təbliğatının əsas vasitələrindən birinə çevrildi. Kolxoz quruluşu, ölkənin elektrikləşməsi, sovet sənayesinin inkişafı, sosializm ideologiyasını tərənnüm edən sosialist realizmi fotoqrafiya sənətində də inkişaf etdirildi. Bu dövrün fotoqrafları arasında Lavrenti Breqadze, Fikri, Mirfazil Mirmövsümov kimi adlar məşhur oldu.

Bu dövrlərdə Bakıda "Krasnaya svet", "Qelios", "Adam i Şitov", "Foto-Kino narkomprosa ASSR Qosudarstvniy fotoqrafiya", ”Şirvan”, Əzizbala Hacıyev, A.B.Saxnovskoqo, Koperativ “OKO” kimi foto atelye və studiyalar fəaliyyət göstərirdi.

Bu məqalə Azərbaycan fotoqrafiya tarixinin mühüm mərhələlərini və bu sənətin inkişaf yollarını əks etdirir. Fotoqrafiya yalnız görüntülərin yaradılması deyil, həm də tarixin, mədəniyyətin və sosial dəyişikliklərin əks-sədası kimi önəmli bir rol oynamışdır.

Azərbaycan Sovet Fotoqrafiya İttifaqının (Azsoyuz) fəaliyyəti də bu dövrə təsadüf edir. İldırım Cəfərov, Barisov, Şevtsov, Glazkov, Qazarov, Qrişina kimi fotoqraflar bu foto agentliyində fəaliyyət göstərmişlər. Bu dövrdə foto qəzetlər çap olunur, fotoqrafiya sosializm təbliğatının əsas vasitələrindən birinə çevrilirdi.

İkinci Dünya müharibəsi dövründə Bakı yenidən neft bumunu yaşadı. Böyük bir müharibənin yanacaq təminatı mərkəzinə çevrilən şəhər, eyni zamanda hərbi qospitaların da yerləşdiyi məkan idi. Vladimir Kalininin o dövrdə çəkdiyi fotoalbomlar bu günə qədər gəlib çıxmışdır. Müharibə bitdikdən sonra Bakıda məşhur trofey foto kameralar yenidən görünməyə başladı. Müharibədən sonrakı dövrdə fotoqrafiya sahəsində İsay Rubençik, Vladimir Kalinin, Solomon Klişov kimi fotojurnalistlər yaradıcılıqlarına başladılar.

1950-ci illərdən sonra Oleq Litvin, Yuri Raxil, Kamal Babayev, Faiq Rəcəbli, Yaşar Xəlilov, Rafiq Nağıyev, Hüseyin Hüseyinzadə, Cahangir İbadov, Valeri Şustov, Moisey Frişman, Ənvər Novruzov, Kelman Kaspiyev, Abram Bekker, Rəşid Eldarov kimi fotoqrafların mətbuatda fotoları daha çox yayımlanırdı. Fotojurnalistika ilə yanaşı, fotoateliyalar Azərbaycanın hər bir şəhərində və rayon mərkəzlərində fəaliyyət göstərirdi. İnsanlar arasında fotoqrafiya sahəsinə maraq göstərən həvəskarlar da bu sənətlə yaxından məşğul olurdular.

1970-ci illərdən sonra yeni bir nəsil fotoqraflar meydana çıxdı. Ağəli Məmmədov, Fərid Əşrəfoğlu, Mirələkbər Ağasıyev, Farid Xayrulin, Albert Tavakalov, Pərviz Quliyev, Mixail Çianurov, Bahadur Cəfərov kimi fotoqraflar çəkdikləri fotolarla dövrün foto xronikasını yaradırdılar. O zamanlar AzərTAc Dövlət İnformasiya Agentliyinin fotoxronika şöbəsində fotoqrafiya kursları və təlimləri təşkil olunurdu. Bu dövrdə Bakıda fəaliyyət göstərən fotomağazalarda foto avadanlıq və foto materiallar satışı ilə yanaşı, fotoqraflar bir yerə toplaşaraq müzakirələr aparırdılar. Məhz bu toplantılarda dünya şöhrətli fotoqraf Henri Kartye-Bresson qonaq kimi iştirak etmişdir.

Bu dövrdə fotoalbomlar, açıqcalar, reklam çəkilişləri ilə də fotoqraflar yaradıcılıqlarına təkan verirdilər. Moskvada keçirilən Xalq Təsərrüfatının Nəaliyyətləri sərgisində sənaye fotoqrafiyasının inkişafına təkan verilirdi. Bu sahədə çalışan fotoqraflardan Ənvər Qaragözov, Lev Şvarts və başqaları öz fotoları ilə bu sərgilərdə iştirak edirdilər. Bakı nefti, neftçi obrazı və digər sosialist əməyi nümayəndələri fotoqrafların yaradıcılığında öz yerini tuturdu. Sosialist ideologiyasının daşıyıcısı kimi fotoqrafiya sənəti öz inkişaf istiqamətində irəliləyirdi. O zamanlar təşkil olunan “İnterpresfoto” və "Press Foto" foto müsabiqələri sosialist ölkələri arasında geniş yayılmışdı. 1974-cü ildə Rafiq Nağıyev World Press Photo müsabiqəsinin gümüş mükafatını qazanmışdır. Sosialist realizminin sənzurası hər yerdə olsa da, fotoqrafların çoxunun şəxsi arxivlərində öz arzuladıqları və yaratmaq istədikləri kadrlar qorunurdu. Təəssüf ki, bu fotoların çoxu şəxsi arxivlərdə heç bir yerdə nümayiş olunmadan itirildi.

1980-ci illərdə fotoqrafiyada yaradıcılıqları ilə dövrün mətbuatında ön plana çıxan fotoqraflar arasında Rauf Umudov, Şahin Sərkərov, Mirheydər Haşımov, Elxan Kərimov, İlham Kişiyev, Kərəm Nəbiyev kimi adlar var.

Sovetlər İttifaqının son illərində, 1970-90-cı illərdə Bakıda “Xəzər” fotoklubu fəaliyyət göstərirdi. Bu foto klubun üzvləri FİAP (Beynəlxalq Fotoqrafiya İncəsənəti Federasiyası) müsabiqələrində mükafatlar və fərqləndirici yerlər qazanırdılar. Klub üzvləri arasında Oleq Səmədov, Sənan Ələsgərov, Əliseyran Babayev, Rafiq Hüseynov, Vaqif Mirqasımov, Timur Cəfərov, Ruslan Amstislavskiy, Vadim Allaxverdiyev, Natalya Luferova kimi tanınmış fotoqraflar var idi.

Bu dövrlər Azərbaycan fotoqrafiya sənətinin inkişafında mühüm mərhələlər hesab olunur. Fotoqrafiya yalnız görüntülərin yaradılması deyil, həm də tarixin, mədəniyyətin və sosial dəyişikliklərin əks-sədası kimi önəmli bir rol oynamışdır.

Sosialist blokunun dağılması böyük siyasi təlatümlər yaratdı. Bu dövrdə bir çox fotoqraf xarici ölkələrə köçdü. Azərbaycan isə nümayişlər, müharibələr və hakimiyyət dəyişiklikləri kimi çətin dövrlərdən keçməli oldu. Azadlıq hərəkatı, küçə iğtişaşları, qaçqın düşərgələrindəki həyat və Birinci Qarabağ müharibəsi kimi tarixi hadisələr fotoqrafların əsas mövzularına çevrildi. Bu dövrdə Oleq Litvin, Hüseyin Hüseyinzadə, Fərid Əşrəfoğlu, Əli Qafarov, İlqar Cəfərov, Mirnaib Həsənoğlu, Xalid Əsgərov, Rasim Sadıxov, Tahir Cəfərov, Mehdi Abbasov, Elnur Babayev kimi fotoqraflar öz əsərlərində bu hadisələri əks etdirdilər. Dövrün rəsmi fotoxronikasını isə Rafiq Bağırov, Oktay Məmmədov, Sücəddin Hüseynov kimi fotoqraflar çəkdi.

1993-cü ildən sonra yeni foto texnologiyalar və fotomateriallar Azərbaycana gətirilməyə başlandı. Bu dövrdə fotoqrafiya ilə məşğul olmaq daha asan və əlçatan olduğu üçün həm peşəkar, həm də həvəskar fotoqrafların sayı artdı.

1993-cü ildə Rəfael Qəmbərov qeyri-rəsmi olaraq Azərbaycan fotoqraflarını bir təşkilat altında toplamaq üçün ilk addımları atdı. 1995-ci ildə Fransanın Nant şəhərində “Azərbaycan Fotoqrafları” adlı ilk fotosərgi təşkil olundu. Bu sərgidən sonra fotoqraflar bir təşkilat yaratmaq və bu təşkilat vasitəsilə fotoqrafları və fotosevərləri bir araya gətirmək qərarına gəldilər. 20 noyabr 1998-ci ildə, Bakı Fotoqrafiya Dərnəyinin yaranmasından tam 100 il sonra, Azərbaycan Fotoqrafları Birliyi (AFB) rəsmən Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyində qeydiyyata alındı. Birliyin təsisçiləri Rəfael Qəmbərov, Asim Talıb, Namiq Məmmədov və Mirnaib Həsənoğlu oldu. AFB-nin nizamnaməsində 100 il əvvəlki Bakı Fotoqrafiya Dərnəyinin nizamnaməsindəki kimi fotoqrafiya sənətini incəsənətin bir növü kimi tanıtmaq və təbliğ etmək məqsədi qeyd olundu.

2002-ci ildə “Ayna-1” və 2007-ci ildə “Ayna-2” Beynəlxalq Foto Festivalları təşkil edildi. AFB-nin qonaqları arasında dünya şöhrətli fotoqraf Yozef Koudelka da var idi. Birlik, dünyanın müxtəlif ölkələrində keçirilən fotoqrafiya tədbirlərində fəal iştirak edir. 2016-cı ildə Şərq Əməkdaşlığı ölkələri ilə birgə həyata keçirilən 32 aylıq “Say Cheese” adlı fotoalbom layihəsində Azərbaycan fotoqraflarının əsərləri də yer aldı. AFB, Azərbaycan fotoqrafiya tarixinin araşdırılması, foto arxivlərin toplanması, kitabxana və fotomuzey yaradılması kimi layihələrə imza atır. Birlik yaranmasının 30 illiyini qeyd etməyə hazırlaşır və gələcəkdə də fotoqrafiya sənətinin inkişafı üçün çalışmalarını davam etdirir.

Fotoqrafiya sənətinə yeni gələn gənc nəslin nümayəndələri arasında Sevinc Aslanova, Çingiz Səmədzadə, Şahin Hüseynov, Asiyyat Fətullayeva, Fəxriyyə Məmmədova, Emil Xəlilov, Rəna Əfəndi, Şamil Asimoğlu, Sitarə İbrahimova, Rüfət Abbas, Orxan Aslanov kimi istedadlı fotoqraflar var. Onlar müasir texnologiyalardan istifadə edərək yeni yaradıcılıq üslubları ilə Azərbaycan fotoqrafiyasını dünya səviyyəsinə çıxarmaq üçün çalışırlar.

Azərbaycan fotoqrafiya sənətinin “gümüş dövrü” tamamlanaraq yeni rəqəmsal dövrünə qədəm qoyur. Müasir Azərbaycan fotoqrafiyası, tarixin yeni bir mərhələsini başlayır və bu sənətin gələcəkdə daha da inkişaf edəcəyinə şübhə yoxdur. Fotoqrafiya yalnız görüntülərin yaradılması deyil, həm də tarixin, mədəniyyətin və sosial dəyişikliklərin əks-sədası kimi önəmli bir rol oynayır.

Mirnaib Həsənoğlu, AFB-nin təsisçisi